اقتصاد رانتی

اقتصاد رانتی(Rent Seeking Economy)

حسین امینیان طوسی

زمانى که آدام اسمیت[۱] عوامل تولید را در زمین، سرمایه، نیروى کار و کار آفرین[۲] تعریف نمود، بر این باور نیز بود که انسان ها در دوران اقتصادى کشاورز- محور[۳] ممکن است درآمد خود را به طرق مختلف از یکى از شبکه های عاملیت تولید کسب نمایند.
بدین مفهوم که:
• سرمایه گذار همواره با در اختیار گذاردن سرمایه خود در روند تولید کسب درآمد کند که معمولا از درجه ریسک بالایى براى بازگشت سرمایه و بهره حاصل از آن رو به رو است.
• نیروى کار با در اختیار گذاردن توانایى فیزیکی خود که ثابت و پایدار نبوده و به صورت تدریجى رو به اضمحلال است از طریق ارائه خدمات کاری متناسب با میزان ساعات کارى ارائه شده، میزان تخصص و توانایى خویش درآمد کسب مى نماید و به دلیل آن که تضمینى براى تداوم مستمر آن وجود ندارد ممکن است همواره با ریسک بیکاری رو به رو باشد.
• کار آفرین نیز ممکن است ضریب موفقیتش با رخداد موانع غیر قابل پیش بینى در روند کار تولید کاهش یافته و یا حتى با شکست رو به رو گردد.
• و بالاخره، اربابان و صاحبان زمین می توانند بدون هیچ ریسکی از طریق اجاره املاک خود به کارفرما و اخذ مبلغ معینی بابت اجاره بها[۴] برای مدتی معین درآمدی سرشار کسب کنند. بنابراین تفاوت این عامل تولید با سه عامل دیگر در عدم ریسک پذیری و همچنین عدم مشارکت محسوس در روند تولید است.
با گذر جامعه بشری از دوره اقتصاد کشاورزی و ورود به دوران اقتصاد صنعت- محور[۵] و سپس تکنولوژى- محور[۶] ، دانش- محور[۷] و حتى دوران اقتصادى خلاقیت – محور[۸] ، مفهوم رانت نیز متحول شده است.
تعریف مدرن رانت:
ترم اقتصادى رایج رانت به عملى اطلاق مى شود که در آن چهار چوب، گروهى از فعالان اقتصادى از طریق نفوذ در شبکه قانون گذار و دولتى و تحمیل ضوابطى که معمولا تخریب کننده رقابت در عرصه تولید است، در صدد کسب بهره بیشتر از سهم تولید ثروت بوده، بدون آن که دخالتى در روند آن داشته باشند. در واقع، این افراد نقشى در خلق ارزش افزوده اقتصادى ندارند و در برخى مواقع باعث افزایش هزینه تولید نیز مى گردند. بدیهى است صاحبان سرمایه در برخى اوقات براى لابى با سیاست مداران و قانون گذاران و متقاعد نمودن ایشان برای اهداف انحصارى خود هزینه های گزافى را متحمل مى شوند و گرچه این گونه هزینه ها (رانت طلبى)[۹] نقش و مشارکتى در روند تولید ندارند، لیکن همواره در هزینه تمام شده تولید گنجانیده مى گردند.
اشکال مختلف رانت های رایج عبار تند از:
• لابى کردن براى اخذ سوبسید های دولتى و حتى کمک های بلاعوض[۱۰] در برخى از واحد های تولیدى مورد نظر
• لابى کردن براى ایجاد فضاى فرار مالیاتى و حمایت های تعرفه اى براى برخى از واحد های تولیدى مورد نظر
• لابى کردن براى اخذ انحصار در تولید، توزیع، واردات و صادرات براى برخى بنگاه های اقتصادى خاص
مضار رانت طلبى:
١- نظام رانتی در اقتصاد باعث افزایش هزینه براى بخش های دیگر از شبکه تولید می شود که از رانت حظ و بهره ای نمی برند و مآلاً منتج به حذف رقبا از صحنه فعالیت اقتصادى مى گردد.
٢- از آن جایى که محرکه اصلى فعالان اقتصادى منفعت طلبى است، عوامل لابى به کار گرفته شده در راستای بخشى از تولیدات که بهره بیشترى براى فعال اقتصادى را دارند اعمال نفوذ مى کنند. در این راستا، اقتصاد رانتی باعث مى گردد که منابع اولیه و زیربنایى، در جهت تولید کالاهایى به کار گرفته شود که چندان مورد نیاز عامه نبوده بلکه بیشتر منافع اقتصادى تولید کننده را فراهم مى سازد. تردید نیست که در این وضعیت دو طبقه زیرین و فوقانى در جامعه ایجاد مى گردد، طبقه اى که حتى الامکان فراهم نمودن نیازهای اولیه اقتصاد خود را ندارد و طبقه اى دیگر که لوکس ترین کالاهای تولیدى را تقاضا مى کند.
٣- رانت طلبى همچنین باعث تخریب نظام بازار و قیمت گذاری مى گردد.
۴- محدودیت رقابت، موانع گسترده اى برای ورود به شبکه تولید و توزیع ایجاد مى کند و مى تواند خلاقیت ها را در نطفه خفه کند.[۱۱]
۵- تجربه نشان داده است که انحصار طلبى همواره آغازى براى ایجاد شبکه فساد در نظام اقتصادى بوده است که همچون بیمارى وبا در بازه زمانى کوتاهى در کل جامعه گسترش مى یابد و مشکلات جدى و نگرانی های منجر به نافرمانى هاى اجتماعى به همراه خواهد آورد.
[۱] Adam Smith
[۲] Capital,Labour,Land and Entrepreneur
[۳] Agricultural Based Economy
[۴] Rent
[۵] Industry Based Economy
[۶] Technology Based Economy
[۷] Knowledge Based Economy
[۸] Innovation Based Economy
[۹] Rent Seeking
[۱۰] Grant
[۱۱] Cut through competition

منبع ارسالی: روند اقتصادی