سیاست خارجی ایران در قفقاز؛ در برابر بحران ها و افزایش نفوذ بیگانگان

نویسنده : سید محمد حسینی
سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در عربستان سعودی

تعادل بخشی به سیاست خارجی کشورها در محیط‌های پیرامونی‌شان کاری بس دشوار است. معمولأ هر کشوری در یکی از محیط‌های سیاست خارجی‌اش بیش از محیط‌های دیگر سرمایه‌گذاری کرده و انرژی صرف می‌کند. ایران نیز با چند محیط در سیاست خارجی مواجه است اما «شدت بحران» سیاست خارجی ایران در محیط «نظام بین‌الملل» و محیط «شامات» آنچنان انرژی و سرمایه از ایران گرفته است که امکان «کنش‌گریِ فعال» در سایر محیط‌ها را از ایران گرفته است. جمهوری اسلامی ایران، سیاست همسایگی و تعامل عزت‌مندانه با همه کشورها به استثناء رژیم صهیونیستی را به عنوان راهبرد کلان سیاست خارجی خود اعلام کرده است اما در «مقام عمل»، راهبرد سیاست خارجی ایران در هر یک از محیط‌ها به دلیل «الزامات خاص هر محیط»، وضعیت متفاوتی به خود گرفته است. نگاهی به راهبردهای ایران در هر یک از محیط‌های سیاست خارجی ایران و مقایسه آنها با یکدیگر مؤید این ادعا است:
➢ محیط نظام بین‌الملل: راهبرد تقابل فعال/ نیمه فعال با امریکا و اروپا
➢ محیط شامات: راهبرد تعارض فعال با اسرائیل
➢ محیط خلیج‌فارس: راهبرد سیاست همسایگی
➢ محیط افپا ( افغانستان، پاکستان): راهبرد سد کردن تهدید
➢ محیط آسیای مرکزی و قفقاز: راهبرد مدیریت بحران
ملاحظه می‌شود که انرژی که محیط نظام بین‌الملل و به خصوص محیط شامات از ایران می‌گیرد، عملأ بر سایر محیط‌ها سایه افکنده و مانع از کنش‌گری فعال ایران در حوزه هایی که مزیت دارد می‌شود.
نگاهی به روندهای حاکم سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست محیطی منطقه قفقاز نشان می‌دهد، تهدیدهای فزاینده‌ای در این محیط علیه منافع سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست‌محیطی ایران در حال شکل‌گیری است. در کنار تهدیدها، فرصت‌های بزرگی نیز وجود دارد و یا در حال ظهور است که استفاده بهینه از این فرصت‌ها نیازمند تمهیداتی است که در کوتاه مدت فراهم کردن آن با موانع بزرگی مواجه است. در این میان حاد شدن بحران‌ها در دو محیط پر چالش سیاست خارجی یعنی نظام بین‌الملل و شامات، گره‌ای بر گره‌های سابق در محیط قفقاز اضافه می‌کند. کافی است تا به روندهای موجود در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست‌محیطی قفقاز نگاهی بیاندازیم تا به وضوح تأثیر منفی جنگ غزه بر هر یک از این بحران‌ها را مشاهده کنیم. جنگ غزه هر یک از این روندها را تشدید می‌کند به گونه‌ای که یا به طور مستقیم تهدید علیه ایران را تشدید می‌کند و یا به طور غیر مستقیم از طریق تخلیه کردن انرژی ایران و «بی‌ربط شدگی» ایران در حوزه‌های رقابت تهدیدآفرین است.
روندهای سیاسی و امنیتی
❑ افزایش رقابت قدرت های بزرگ در قفقاز؛
❑ روند رو به کاهش نفوذ ژئوپلتیکی روسیه و افزایش نفوذ ژئوپلتیکی امریکا در قفقاز؛
❑ افزایش حضور و نفوذ اسرائیل در منطقه قفقاز جنوبی با تاکید بر آذربایجان؛
❑ برتری نسبی ژئوپلیتیکی آذربایجان در قبال ارمنستان؛
❑ افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی ترکیه در قفقاز؛
❑ تقویت محور آذربایجان ترکیه (تقویت پان ترکیزم)؛
روندهای اقتصادی و زیست محیطی
❑ روند فرسایش ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در قفقاز جنوبی؛
❑ کاهش شدید روابط تجاری و اقتصادی ایران با قفقاز جنوبی بر اثر تحریم‌ها؛
❑ تبدیل ترکیه به هاب انرژی و ترانزیت در منطقه قفقاز؛
❑ مخاطرات زیست محیطی منطقه قفقاز برای ایران؛
❑ آلودگی دریای خزر.