تجارت خارجی ایران در پرتو تحولات جاری جهانی

نویسنده: دکتر علی بمان اقبالی زارچ، رئیس گروه مطالعات اورآسیا

رسانه نوید صبح – در حال حاضر صحنه روابط بین الملل متأثر از مسائلی مانند طوفان الاقصی با جنایات کم سابقه رژیم صهیونیستی؛ جنگ و نزاع در منطقه پیرامونی دریای سیاه با تمرکز بر اوکراین، تغییرات بنیادین در خاورمیانه و خلیج فارس می باشد. کاهش نقش سازمان های مهم بین المللی در تعاملات جهانی و ابهام در گام پایانی مذاکرات رفع تحریم ها در وین و اراده جدی غرب و آمریکا در تحریم و انزوای روسیه از دیگر موارد جهانی است. این موضوعات اهمیت توجه به ابعاد سیاست خارجی در حفظ مصالح و منافع ملی و همچنین ثبات و امنیت کشور با گذشت بیش از دو سال از روی کار آمدن دولت سیزدهم را مضاعف می کند.

جنگ اوکراین موجب ارتقاء اهمیت محصولات کشاورزی در سبد مبادلات جهانی شده است. در هشت ماهه اول سال جاری اگر چه صادرات جمهوری اسلامی ایران از نظر وزنی افزایش یافته است ولی از نظر ارزشی با کاهش روبرو بوده است. با این حال ایران گزینه های آلترناتیو با ارزش افزوده بسیار بیشتر دارد. همچنین موفقیت های روزافزون تولیدی و دستاوردهای علمی ایران می‌تواند زمینه مناسب و قابل توجهی برای صادرات محصولات دانش بنیان به اروپا و جهان باشد. همچنین ایران به طور عمده در تولید محصولات انواع ارقام خرما و خشکبار و برخی ادویه جات از جمله پسته، انجیر و زعفران دارای مزیت است.

از سوی دیگر مبادلات با برخی از همسایگان مثل عراق، افغانستان و ترکیه خوب است ولی ظرفیت واقعی تجارت با این کشورها با ظرفیت های موجود فاصله زیادی دارد. سهم مبادلات با کشورهای روسیه، ارمنستان، ترکمنستان، پاکستان و حتی قطر هم با توجه به توانمندی ها و سطح دوستانه روابط سیاسی می تواند ارتقاء یابد و اگر چه در دو سال گذشته با رشد محسوسی همراه بوده است ولی سهم مبادلات در مجموع تجارت خارجی دوجانبه نظیر روسیه به ۱ درصد مبادلات خارجی دو کشور هم نمی رسد.

حجم مبادلات خارجی ۱۵ همسایه کشورمان بیش از ۲۲۵۰ میلیارد دلار است که سهم واردات ۱۳ کشور بیش از یکهزار و یکصد میلیارد دلار و صادراتشان ۱۱۵۰ میلیارد دلار می باشد و اگر مبادلات چین و هند را هم اضافه نماییم به رقم بیش از هفت هزار میلیارد دلار می رسد. در این خصوص توانمندی کشورمان در اختصاص صرفا” ۲ درصد این رقم به مفهوم ۱۴۰ میلیارد دلار یعنی ۲۰ میلیارد دلار بیشتر از مبادلات خارجی ۱۲۰ میلیارد دلاری ایران اسلامی می باشد. البته اذعان داریم که موتور محرکه اقتصادی کشور و برندسازی صادراتی ضعیف می باشد و ایران اسلامی برای رسیدن به نرم های نسبی سرانه تجارت خارجی باید به حجم مبادلاتی حداقل ۲۴۰ میلیارد دلار برسد.

یکی از محصولات با ظرفیت مغفول در صادرات غیر نفتی، فرش می باشد. ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی پس از چین، ترکیه، هندوستان، بلژیک، هلند و آمریکا در جایگاه هفتمین صادرکننده بزرگ فرش قرار گرفت. ارزش صادرات فرش کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار در آن سال تخمین زده شد. این در حالیست که کشورهایی، چون مصر، هندوستان، مراکش، هلند، ترکیه، کانادا، چین و بلژیک صاحب صنعت فرش داخلی هستند و فرش‌هایی ارزان‌تر از فرش ایرانی را عرضه می‌کنند؛ در نتیجه، به رقبای جدی ایران در بازار‌های جهانی تبدیل شده‌اند.

محصول مهم دیگر که صادرات یک گرم آن با صادرات ۳ کیلوگرم هندوانه برابری می کند زعفران است و در حال حاضر ایران بزرگترین تولید کننده و صادر کننده غیر حرفه ای زعفران در جهان است و بیش از ۶۵ درصد تولید جهانی این محصول گرانبها به ایران اختصاص دارد. بر اساس برآوردها حدود ۵۰۰ تن تولید زعفران در سال داریم که یک فرصت مغفول محسوب می‌شود و باید توجه داشت متناسب با افزایش تولید، باید در بازاریابی هم کارهای جدی انجام داد.

کشورمان سال گذشته بیش از ۳۰۰ تن طلای سرخ را با ارزش افزوده بسیار پایین و بیشتر در قالب غیر فرآوری صادر کرده که بیش از ۸۰ درصد وزن و ۸۴ درصد ارزش صادراتی آن به پنج کشور از ۵۳ کشور خریدار زعفران ایرانی اختصاص پیدا کرده است. باید فکری کرد و طرحی برای صادرات بویژه به کشورهای اروپایی و سرزمین پهناور روسیه درانداخت که با ارزش افزوده بیشتری مواجه باشیم.

صادرات پسته نیز در دهه اخیر سیر نزولی داشته و فاصله زیادی با رقم یک میلیارد دلار دهه هشتاد شمسی دارد. این محصول برتر ایران نیز ظرفیت فوق العاده ای در ایجاد ارزش افزوده صادراتی دارد و بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان فائو، کشور آمریکا با تولید بیش از ۴۰۰ هزار تن پسته در سال اولین کشور بزرگ تولید کننده این محصول در جهان می باشد و کشورمان ایران با تولید بیش از ۳۰۰ هزار تن پسته در سال بعد از آمریکا در رتبه دوم این رده بندی قرار دارد.

موضوع مهم دیگر این که در هزاره سوم، در کنار مشارکت فعال در نمایشگاه های تخصصی و جشنواره های غذایی و دارویی، یکی از امور بسیار مهم که در تغییر ترجیحات و سلیقه مصرف کننده در مورد یک کالا تاثیر بسزایی دارد. بر کسی پوشیده نیست که تبلیغات می تواند منحنی های مطلوبیت کشورهای مختلف را به سمت این محصول متمایل نماید که باعث کم شدن و واکنش کمتر مشتریان نسبت به افزایش قیمت آن خواهد بود.

در یک جمع بندی کلی باید گفت که از طرفی ضرورت دارد راهبرد کارشناسی دقیق برای صادرات محصولات صنعتی و کشاورزی کشور با هدف ممنوعیت صادرات محصولات پر آب بر با ارزش افزوده کم تدوین و اجرایی شود و از سوی دیگر فائق آمدن بر مشکلات اقتصادی و اشتغال کشور بدون حضور فعال در بازارهای مهم دنیا سخت و دشوار می‌باشد. علیرغم ظرفیت های بی نظیر اقتصادی و منابع زیرزمینی، حضور ایران در بازارهای اروپایی بسیار ناچیز است چرا که سرانه تجارت خارجی ایران ۱۵۰۰ یورو می‌باشد. لذا توسعه همکاری با کشورهای با حجم بالای مبادلات خارجی ضمن بهره گیری از بازار گسترده، می‌تواند در کسب تجربه و ارتقاء تجارت خارجی ایران نقش بسزایی داشته باشد. ایران می‌تواند با ارتقاء صنعت و تولید، با رویکرد مشارکت در زنجیره ارزش جهانی همراه با گسترش شبکه انتقال، ذخیره سازی، صادرات و واردات حامل های انرژی حرکت نماید و گام هایی برای متنوع نمودن بازارهای صادراتی انرژی چون نفت و گاز و فراورده‌های پتروشیمی، با اولویت صادرات به منطقه، برداشته و با استفاده از قراردادهای فصلی گاز با کشورهای همجوار و اتصال به شبکه برق اروپا جهت افزایش سهم ایران از تجارت جهانی اقدام نماید.