تحولات قفقاز

عبدالله نوروزی؛

نویدصبح – نوبتی دیگر از نوبتهای ادای زکات دانش سیاسی فراهم گردیدتا«انجمن سفرا»محل عرصه ناب ترین نگاه تحلیلی به مهم ترین مقوله همرزی درهمسایگی شمالی ایران عزیزگردد. قفقاز وتحولات آن که محصول گفتارارزشمندآن راجناب انصاری ازلسان جناب سقائیان به شیواترین وجه ترسیم نمودندیکی ازمهم ترین مواجهه های تاریخی مرزی وهمسایگی ایران است که یکسره همراه غصه جگر سوز پاره پاره شدن«پیکره ایران بزرگ»است.ایرانی که اکنون «گربه نشسته ای»درجغرافیای سیاسی مهم ترین منطقه جهان قرارگرفته است.تکمله های زیبا ودوست داشتنی اما عمیقا زخم خورده تاریخی جناب ملکی براین مبحث تحولات قفقاز نشان ازهویت بزرگ فرهنگی تمدنی درسایه تشیع علوی داشت که فروخوردن اشک سیاسی بردل تک تک حاضرین قرارمی دادکه چرا چنین گردید. صدای خفیف ناله بی اندیشه گی درمنافع سرزمینی ایران وشکستن همبستگی بزرگ مردم ایران ازاقوام گوناگون اما باهویت یکپارچه ایرانیت چگونه به تاراج رفت. صد افسوس وحیف.همانگونه که پیش بینی می شده آنچه که سخنرانی های انجمن راتقریبا بی همتا می سازدهمواردی های حاضرین ازخبره های عرصه سیاست خارجی برحاشیه های مکملی است که برگفتارسخنران زده وغنای آن رااز«متن»فزونی داده تحلیلی «ناب»فراروی سیاستگذاران وسیاست اندیشان وزارت امورخارجه ونظام عزیز اسلامی قرارمی دهند که اگر بی نظیر نباشد کم نظیر است.راهکارهای برآمده از دل این «تحلیل ناب»ازتحولات قفقازادای دینبی مزدومنتی است که فقط وفقط محصول برونداد سفرای بازنشسته این انجمن است که کمرهمت بالازدندتا پشتوانه ذخیره علمی سیاسی ایران عزیز وتشیع علوی باشند.عمر با عزتشان بلند باد انشالله

با احترام

عبدالله نوروزی

سفیر اسبق در سوئد، آیسلند، لتونی و بلغارستان

***

بخش دوم؛

در قسمت دوم طبق دستور جلسه ابتدا جناب سید علی سقائیان پیرامون «منطقه استراتژیک قره باغ و قفقاز جنوبی» سخنانی ایراد کردند. که اهّم  محورهای سخنان ایشان عبارت بود از:

– ایجاد حساسیت بویژه از زمان فروپاشی شوروی در ۱۹۹۱

– از عمده معضلات ایجاد شده کوچ های اجباری بود، در حالیکه تا قبل از آن اکثریت آذری و اقلیت ارمنی در آرامش و امنیت بوده و حتی پیوندهای خانوادگی نیز داشتند.

– شروع درگیری‌های قره باغ بطور عمده از زمان ریاست جمهوری پطروسیان بود که آیت الله هاشمی رئیس جمهور وقت ایران دست به ابتکاراتی زدند ولی دخالت دیگران مانع به نتیجه رسیدن آن شد.

– منفعت طلبی ابرقدرت‌ها و نفوذ بیشتر روسها تشدید و ادامه بحران مؤثر بود.

– از زمان ریاست حیدر علیف گرایش آذربایجان به غرب و روابط با اسرائیل آغاز شد.

– روسیه از قدیم درارمنستان نفوذ داشت و جغرافیای آن کشور محصور در خشکی ، نیاز ایروان به مسکو را تقویت می کرد. ضمن اینکه به همین خاطر به روابط خوب با ایران احتیاج داشت.

– اسرائیل با حضور خزنده در این منطقه سعی دارد در باکو سفارت تأسیس نماید. در حالیکه ایروان قبل از آن با رژیم صهیونیستی روابط نه چندان علنی و فعال داشت،

– گروه مینسک (فرانسه. امریکا  روسیه  واتحادیه اروپا) در کنترل این مناقشه  تا حدودی مایل به ارمنستان بود و ابن امر غالبا مورد گلایه ‌و اعتراض  باکو بود

– ارمنستان همواره مشکل کسری بودجه داشته در حالیکه روحیه جنگاوری آذری ها در مقابل ارمنی ها همیشه ضعیفتر بوده…

– از زمان شیوع کرونا باکو دست برتر داشته و دراین رابطه نقش ترکیه بخاطر عضویت در ناتو تأثیر بخشیده.

– همچنین امتیاز سوق الجیشی در سایه حمایت ترکیه، تغییر فرماندهان با تجربه ارمنی از سوی پاشینیان ، و تبحر و تجربه نیروها و فرماندهان نظامی آذربایجان در قره باغ از عوامل شکست ارمنستان بود.

– در آنزمان روسیه عمداً سکوت و بیطرفی اختیار کرد تا بعدها از هر دو طرف بهره بگیرد.

– وجود منابع اصلی آب باکو در قره باغ بعنوان یک عامل برتری / موقعیت استراتژیک / تفوق نظامی و دسترسی به معادن غنی  از عوامل مؤثر د تسلط باکو برقفقاز جنوبی ست.

– طرح  دالان لاچین درارتباط قره باغ  به خاک ارمنستان  از طرف ارامنه وقتی مطرح شد باکو هم طرح امریکایی دالان زنگزور را پیشنهاد داد که البته این طرح خطرناک با مخالفت  صریح فرمانده کل قوا  مقام معظم رهبری (در دیدار با اردوغان)  روبرو گردید.

جناب آقای سقائیان در پایان افزودند: هنوز بحران قره باغ لاینحل مانده، امریکایی ها  و روسها هرکدام سعی دارند مسئله را در مسیر منافع خود هدایت نمایند.

   -ایران با داشتن مرز مشترک با دو کشور باید سیاست حسن همجواری را در پیش گرفته و مانع از تحریک آذری ها و یا ارامنه داخل کشور شود. و زمینه را برای حضور تحریم آمیز و مداخله جویانه ترکیه و دیگر قدرتهای ذینفوذ حتی الامکان فراهم نسازد.

***

بخش سوم؛

در ادامه جلسه و بحث ‌‌و گفتگو در موضوع « منطقه استراتژیک قره باغ و قفقاز جنوبی»، جناب آقای دکتر عباس ملکی به ایراد سخن پرداختند. سخنان ایشان در دو محور عمده متمرکز بود:

۱- تاریخ تحولات منطقه

۲- منابع انرژی و میزان تأثیر گذاری در روابط منطقه ای

بعلت اهمیت نکات موجود در سخنرانی و ناممکن بودن تلخیص آن، ترجیحاً فایل مکتوب سخنرانی جناب دکتر ملکی ذیلا تقدیم می گردد؛

***

عباس ملکی؛ انرژی و قفقاز

ارائه شده در انجمن سفرای جمهوری اسلامی ایران

۱۵ شهریور ۱۴۰۱

۱- یکی از بزرگترین و عمیق ترین تحولات در سیاست خارجی مفهومی به نام ایران از ۳۰۰۰سال قبل تا فروپاشی اتحاد شوروی بوده است. این حادثه فرصت های متعددی را برای ایران فراهم نمود. فرصت هایی که یک به یک در دوره ه ای مختلف از جمله پیمان اتحاد ۱۷۲۳ با روسیه در رشت، معاهده گلستان ۱۸۱۳ ، و معاهده ترکمانچای ۱۸۲۸ از دست رفته بود. انقلاب بلشویکی روسیه در اکتبر ۱۹۱۷ فرصتی به ایرانیان داد تا از بندهای تسلط همه جانبه روسیه تزاری آزاد شوند، اما این بار روسیه در لباس اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تهدید تازه ای برای ایران شد. سیاستمداران ایرانی در امضای قرارداد معاهده مودت ۱۹۲۱ ، و توافق قوام-سادچیکف ۱۹۴۶ تا اندازه ای که توانستند از منافع ایران دفاع کردند، اما معجون قدرت نظامی ارتش سرخ همراه با اند یشه مارکسیستی در همه جای جهان کشورها را به تسلیم و زانو زدن واداشت. این تنها و تنها ایران بود که توانست در برابر شوروی در آن دوران سخت مقاومت کند. متاسفانه نخبگان آذری در آنسوی ارس در فرصت بدست آمده در پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ نتوانستند از فرصت بدست آمده در حاشیه کنفرانس و رسای استفاده کرده و مناطق زرخیز از اّن را به ایران بازگردانند.

-۲ در سالهای ۱۹۸۸ و روشن شدن نقاط ضعف امپراتوری شوروی، تمایل مردم قفقاز به بازگشت به ایران مجددا آشکار شد. هزاران هزار نفر به سمت مرزهای ایران حرکت کردند و نهایتا در ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ ارتش سرخ با حمله به مردم مشتاق در مسیر سفر به ایران در باکو ۴۰۰ نفر را شهید نمود که هم اکنون مزار آنان در پارک مرکزی باکو وجود دارد. دولت شوروی با دعوت از وزیر خارجه ایران به مسکو و عقد قرارداد کنسولی سعی کرد که مسئله مشتاقان روابط با ایران در جمهوری های مسلمان نشین شوروی را مدیریت نماید.

۳- بحران در قفقاز یکی از مسائل مهم در مطالعات امنیت مل ی ایران است. زیرا تحولات در این منطقه علاوه بر چسبندگی های تاریخی با ایران و همچنین نزدیکی های نژادی و قومی اقوام ایرانی با ساکنان آن به نوعی با دو موضوع دیگر نیز گره خورده است :

الف: رقابت قدرت های منطقه ای همچون ایران، ترکیه، و روسیه، و همچنین سیاست های جهانی و رقابت مابین قدرت های بزرگ بین المللی بخصوص آمریکا، اتحادیه اروپا، چین ، و روسیه

ب: موضوع امنیت انرژی، تامین نفت و گاز برای کشورهای اروپایی بعنوان یکی از بزرگترین مناطق با تقاضای شدید برای انرژی و خطوط لوله انتقال از منطقه قفقاز برای ارسال نفت و گاز دریای خزر و پیرامون آن

۴- قفقاز نزدیک ترین مرز خارج نزدیک به مسکوست و به دلایل تاریخی و استراتژیک روسیه همواره ترجیح داده است که با هرگونه تهدیدی در قفقاز بجای مسکو مبارزه کند. تحولات پس از فروپاشی شوروی از جمله جنگ چچن، نآرامی های داغستان، چرکس، اینگوش و قره داغ، اعلام استقلال در آبخازیا و تمایل به تجزیه شدن در آجاریا و جواختیا، انقلاب های نارنجی در اوکراین و گرجستان، تصرف اوستیای جنوبی، بحران قره باغ، پیامدهای اشغال کریمه و تجاوز روسیه به اوکراین در ۲۰۲۲ ، و نفود آمریکا و اروپا در آذربایجان ،اوکراین، کشورهای بالتیک، و گرجستان همه و همه حساسیت روسیه را نسبت به قفقاز و ماورای کوه های آن دو چندان کرده است.

۵- خلیج فارس دارای ۶۵ درصد ذخائر ثابت شده نفت و ۲۵ درصد ذخائر ثابت شده گاز دنیاست. روزانه ۱۷ میلیون بشکه نفت خام تولیدی کشورهای منطقه خلیج فارس مانند

ایران، عراق، عربستان سعودی، امارات متحدعربی، کویت و قطر از تنگه هرمز عبور می کند. در حالیکه در خوشبینانه ترین نگاه، آسیای مرکزی و قفقاز دارای ۳ درصد از ذخایر

ثابت شده نفت خام جهان و ۵ درصد از ذخایر ثابت شده گاز جهان است. بنابرین، این دو منطقه اصلا با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. ولی منابع انرژی درقفقاز از لحاظ دیگری

دارای اهمیت است و آن اینکه جهان به دنبال متنوع سازی مبادی ورودی انرژی است. یعنی اگر کشورهای غربی و شرقی اتکای بیش از اندازه ای به تنگه هرمز یا منطقه خلیج فارس و یا خاورمیانه داشته باشند، این امر از لحاظ امنیت انرژی برای آنان دارای تبعات منفی است.

۶- کشورهای بزرگ مصرف کنند ه مانند آمریکا، چین، اتحادیه اروپا ، و هند به دنبال این هستند که منابع انرژیشان را متنوع کنند. به این دلیل ذخایر گاز ازبکستان و ترکمنستان و همچنین ذخایر نفت قزاقستا ن و آذربایجا ن نیز مورد توجه است. از طرف دیگر روسیه در دوران پوتین، همچنان سیاست های روسیه تزاری را دنبال می کند. اما بیشتر با لوازم اقتصادی  سیاسی و س پس نظامی. بعد اقتصادی سیاست های جدید روسیه کاملا به بازیگری روسیه در بازار انر ژی بستگی دارد. البته از ابزار نظام ی هم در جای خودش استفاده می کند. روسیه در گام نخست سعی می کند که تسلط خودش را بر کشورهای مشترک المنافع و یا کشورهایی که در گذشته عضو اتحاد جماهیر شوروی بوده اند، دوباره احیاء کند. اما این بار از لحاظ انرژی روسیه اروپا را کاملا به خود وابسته کرده است. در همین راستا، تقریباً روسیه تمام زیر ساخت های انرژی کشورهای حاشیه خودش را خریده است. یکی از کارهای خوب ایران، ساختن یک خط لوله گاز برای فرستادن ۲ میلیارد متر مکعب گاز در سال به ارمنستان است. اما زمانی که این خط لوله تمام شد، تمام سهام شرکت گازی ارمنستان را شرکت گازپروم روسیه خریداری نمود . در کشورهای بلغارستان، رومانی، مجارستان، بلاروس، و اوکراین نیز روسیه بر بیشتر تأسیسات نفت و گاز این مناطق دست گذاشته و آنها را تصاحب کرده است.

۷- در اکثر موضوعات مبتلابه در سیاست خارجی خارجی ایران، مسئله قفقاز تاثیرگذار است . در سیاست های مربوط به صادرات نفت و گاز ایران به نقاط دیگر جهان بخصوص اروپا ، کشورهای قفقاز از جمله نقاط واسط می باشد. همچنین در نگاه کلانتر، گسترش ناتو به شرق از جمله دغدغه های اصلی تصمیم گیران ایرانی همواره بوده است و نفوذ اسرائیل به کشورهای همسایه ایران نیز از چالش های اساسی سیاست خارجی و سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران می باشد. گو اینکه تقویت نقش روسیه در قفقاز همراه با موانعی برای ایران به جهت یافتن رژیم حقوقی بهینه جهت دریای خزر و ایجاد روابط متعادل با کشورهایی نظیر جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان است. به همین دلیل جمهوری اسلامی مایل است که علیرغم داشتن روابط خوب با روسیه از حمله وسیع و گسترده روسیه به اوکراین حمایت ننماید. زیرا وضع چنین رویه هایی در اطراف ایران برای منافع ملی ایران خطرناک است.

۸- منطقه قفقاز علاوه بر دارا بودن منابع نفت و گاز محدود، نقش عمده ای در ترانزیت انرژی به سمت سه بازار عمده مصرف انرژی دارد. قفقاز اکنون بخشی از اروپاست و از طریق خطوط لوله متعدد انتقال نفت و گاز از این منطقه به اروپا در حال انجام است. قفقاز خطوط لوله ای به منطقه مدیترانه داشته که می تواند از آن جا به حوزه های مصر ، آسیایی سرازیر شود. قفقاز می تواند از طریق ایران و روسیه انرژی را به شرق آسیا برساند.

۹- ایران با جمهوری آذربایجان در حوزه انرژی همکاری دارد. از جمله در حوزه گازی شاه دنیز، حل وضعیت حقوقی حوزه الاف، اراز، شرق، سواپ نفت خام، انتقال گاز ترکمنستان به آذربایجان از طریق ایران و انتقال فرآوردره از پالایشگاه باکو به تهران.

۱۰ – پیشنهاد می کنم که موارد زیر در دستور کار سیاست خارجی کشور قرار گیرد.

– بازار انرژی دنیا به گون های است که هر دو طرف خریدار و فروشنده به یکدیگر نیازمند هستند. خریداران برای تأمین انرژی مورد نیاز خود و فروشندگان برای تأمین

نیازهای مالی برای توسعه کشور، تامین نیازهای جمعیت خود بخصوص حل مشکل بیکاری جوانان، و سرمایه گذاری برای فائق آمدن به مشکلات تغییر اقلیم و گرم شدن زمین . ایران بعنوان کشوری که در اکثر حامل های انرژی تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر در میان پنج کشور اول از لحاظ ذخائر اثبات شده می باشد، اعلام نماید که آماده است برای رفع مشکلات تولید، انتقال، و مصرف انرژی با دیگر کشورها همکاری نماید .

– فعالیت سرکنسولگری ایران در استان سیونیک ارمنستان در منطقه زنگزور جدی گرفته شود.

– خط آهن رشت آس تارا تکمیل شود. کریدور شمال جنوب منتظر این قطعه از راه آهن است.

– ازدیاد سواپ گاز با آذربایجان

– افزایش فشار گاز به ارمنستان

– همکاری در زمینه حمل و نقل با گرجستان