ایران وجه المصالحه غرب اروپا و روسیه

دکتر علی بمان اقبالی زارچ

تاریخ معاصر ایران را می توان به دو دوره نخست که از ابتدای قرن پانزدهم میلادی آغاز  و شامل حکومت‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه بوده و مشخصه بارز روابط با اروپا دوره مبهم و بی نتیجه است  و دوره دوم از قرن پایانی هزاره سوم که با حکومت پهلوی مصادف و تا کنون را تقسیم نمود که ویژگی بارز آن فراز و فرود فراوان می باشد. در بخش قبلی به مولفه های روابط ایران و اروپا در دوره صفویه پرداختیم و در این قسمت بیشتر به روابط ایران با اروپا از قاجاریه تا پهلوی می پردازیم روابطی دارای ویژگی های مشهود ذیل بوده است:

الف: وجود روند شکل گیری حاکمیت جدید در ایران و بروز اختلافات توامان با تلاش برای برقراری ثبات و آرامش نسبی در اروپا اجازه نمی داد طرح ها و برنامه های جدی برای رسیدگی به روابط متقابل خارجی تدوین و اجرایی شود. با همه این احوال در این دوره اروپا بویژه چند کشور مهم از جمله انگلیس، فرانسه، آلمان و حتی هلند در بخش غربی قاره و روسیه همسایه کشورمان توجه ویژهای به بسط روابط با ایران زمین داشتند. در یک ارزیابی اجمالی می توان گفت سیاست قدرت‌های اروپایی مانند فرانسه و انگلستان در برابر ایران نیز تابعی از توسعه‌طلبی و رقابت جویی‌های استعماری و منافع مشترک روس و انگلیس و فرانسه در جنگ جهانی اول بوده و  قرارداشتن ایران در وضعیت ضعیف با ارتش ناتوان نیز عامل مهمی بود که بهره گیری از فرصت‌های موجود برای تعاملات دیپلماتیک را کمرنگ می‌کرد.

ب: در دوران قاجاریه تحولات مهمی در روابط ایران و اروپا به ثبت رسید و در بین شاهان قجری ناصرالدین‌شاه علاقه وافری به نوسازی ایران با دانش غربی داشته و بسیار مایل بود تا با ایجاد روابط سیاسی و اقتصادی با آلمان، از آن کشور به عنوان حائلی بین دو رقیب بزرگ، یعنی انگلستان و روسیه در ایران استفاده کند. دیدار وی از آلمان، باعث انعقاد یک قرارداد بازرگانی و کشتیرانی بین دو کشور شد، این قرارداد که در ژوئن ۱۸۷۳ به امضای دوطرف رسید، اولین پیمان رسمی میان ایران و آلمان محسوب می‌شود و مبنای مناسبات و روابط اقتصادی دو کشور در سالهای بعد بود. ناصرالدین‌شاه سه سفر  به فرنگ  داشت که در همه آنها  از فرانسه نیز بازدید کرد. تهران و پاریس، در زمان قاجار بیشتر دارای روابط فرهنگی بوده و معلمان فرانسوی، در دارالفنون به تدریس می‌پرداختند. دانشجویانی نیز به فرانسه اعزام شدند. همچنین، فرانسویان در ایران موفق به گرفتن امتیازهایی شدند که از آن میان، امتیاز انحصاری حفاری‌های باستان شناختی در سراسر ایران معروف به قرارداد مورگان در سال ۱۹۰۰م. بود که به اکتشاف‌های مهم و بزرگی مانند لوح حمورابی دست یافتند.